پروژه تپه سبزواری‌ها باهدف الگوسازی برای رفع یک مشکل اساسی در کشورهای منطقه غرب آسیا انجام می‌شود/ از پشتیبانی شورا و شهرداری برخورداریم، کمک رسانه‌ها و همراهی مردم هم ضروری است/ فقط موزه ایجاد نمی‌کنیم، هدف یک مجموعه بزرگ و جامع‌الاطراف گردشگری است
به گزارش بصیرسبزوار، عمران گاراژیان – دارای دکترای باستان‌شناسی با گرایش پیش‌ازتاریخ از دانشگاه تهران- با همراهی همسرش خانم پاپلی یزدی – دارای دکترای باستان‌شناسی از دانشگاه تهران و فوق دکترا از دانشگاه فرای برلین- این روزها سرپرستی گروه کاوش در تپه باستانی سبزواری‌ها را بر عهده دارد. وی در پاسخ سؤالات خبرنگاران در اولین نشست خبری مشترک درباره تپه سبزواری‌ها در خصوص دلایل کاوش، چگونگی کاوش و مشخصات این تپه مباحثی را طرح کرد که تا حدی برخی زوایا و وجوه اهمیت این تپه و کاوش در آن را تبیین می‌کند.
تپه سبزواری‌ها یک موضوع شهری و از موضوعات باستان‌شناسی شهری است
عمران گاراژیان ابتدا به ماهیت مسئله تپه سبزواری‌ها ازنظر تقسیم‌بندی‌های باستان‌شناسی با توجه به‌قرار گرفتن آن در بافت شهری اشاره کرد و گفت: در مقیاس ملی و سطح کشور با رایزنی‌هایی که با پژوهشگاه ملی میراث فرهنگی و اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی انجام داده‌ایم و با عقبه و پیشینه‌ای که از دهه هشتاد در این مورد وجود داشت تا الآن در موضوع پشته یا تپه سبزواری‌ها فعالیت‌های بسیار متفاوت، نا همسو و ناهمگنی انجام‌شده است.
وی در ادامه بیان داشت: این تپه از زمانی که ثبت‌شده – یعنی اواخر دهه هفتاد- تا الآن از تخریب به‌واسطه ایجاد خیابان جهاد تا گمانه‌زنی‌های متعدد را از سر گذرانده است اما امروز یک مسئله خیلی مهم است باید موردتوجه قرار بگیرد و آن این‌که اثر باستانی آنگاه‌که در داخل شهر قرار بگیرد یک مسئله شهری است. اگر توسط میراث فرهنگی رها بشود تبدیل به مخروبه و زباله‌دانی می‌شود. اگر محصور هم بشود بازهم تبدیل به زباله‌دانی می‌شود و ممکن است مورد خریدوفروش هم قرار بگیرد یا به آن تجاوز شود.
سرپرست گروه کاوش تپه سبزواری‌ها افزود: این موضوع در حوزه تخصصی است که به آن باستان‌شناسی شهری گفته می‌شود. به‌عبارت‌دیگر در شهر سبزوار به سبب وجود یک اثر مهم در داخل و حاشیه محیط شهری با موضوع باستان‌شناسی شهری مواجه هستیم.
وی همچنین گفت: این اثر در محدوده شهری قرار دارد، یعنی اثر مسئله ساکنین شهر و مسئله شهرداری و مدیریت شهری است، مسئله دسترسی‌ها و معابر و موارد دیگر هم هست. درواقع یک مسئله شهری است که در حوزه مشترک با مأموریت میراث فرهنگی نیز قرارگرفته است. لذا این‌ها مسائلی است که از دید باستان‌شناسی شهری موردبررسی و مطالعه قرار می‌گیرد.
پروژه تپه سبزواری‌ها باهدف الگوسازی برای رفع یک مشکل اساسی در کشورهای منطقه غرب آسیا انجام می‌شود
این باستان‌شناس با طرح این پرسش که چرا ما یک سال و نیم وقت گذاشته‌ایم تا دراین‌باره بین شهرداری و پژوهشگاه میراث فرهنگی تفاهم‌نامه تنظیم کنیم، توضیح داد: برای این‌که متأسفانه در سراسر کشور عزیز ایران و همچنین در کشورهای غرب آسیا یک مسئله وجود دارد و آن این‌که یک سرمایه فرهنگی در داخل شهر عمدتاً به یک آوردگاه کشاکش بین مدیران شهری و مدیران قسمت میراث فرهنگی تبدیل می‌شود.
وی با ذکر مثال‌هایی دراین‌باره گفت: به‌عنوان‌مثال در ایران این مسئله در شوش هست در همدان سال‌های سال این مسئله بوده و همچنان هم هست و اثر باستانی در داخل شهر مورد تعرض قرارگرفته است در سبزوار تپه سبزواری‌ها با تأخیر شناسایی‌شده است و مقداری از آن در دهه هشتاد مورد تجاوز و تخریب قرارگرفته است.
گاراژیان اظهار کرد: درنهایت برای این موضوعی که مسئله همه کشورهای غرب آسیا هست، ما با یک برنامه و یک بسته مشخص وارد شدیم تا آن را تبدیل به یک همکاری مشترک کنیم و از این بابت از زمینه‌ای که در شهر سبزوار وجود داشته و دارد باید ابراز خرسندی کنم.
وی دراین‌باره تصریح کرد: از زمانی که شورای اسلامی شهر سبزوار توضیحات ما را به‌عنوان یک باستان‌شناس و صحبت‌های تخصصی در مورد مدیریت منابع فرهنگی را شنیده استقبال کرده است؛ و تا الآن پیشنهادی نبوده که مطرح کنیم و دوستان رد کنند. شورای اسلامی شهر از این‌که ما موضوع را به‌صورت مشترک بین مدیران شهری با مدیریت میراث فرهنگی و باستان‌شناسی پیش ببریم استقبال کرده است.
دانش‌آموخته دانشگاه تهران با تأکید مجدد بر این نکته که در مقیاس ملی به نظر خودمان یک پروژه‌ای را شروع کرده‌ایم که در غرب آسیا به‌عنوان یک پروژه پیشرو است و می‌تواند الگو قرار بگیرد، گفت: با این هدف که الگوسازی مناسبی برای کشورهای منطقه و خود ایران داشته باشیم، یک سال و نیم رفتیم و آمدیم و نهادها و اشخاص حقیقی و حقوقی را دیدیم لکن ازنظر بنده ما هنوز در آغاز راه هستیم و از ۲۳ مرداد که کاوش را شروع کرده‌ایم گام‌های بسیار اولیه را در راستایی که یک تفاهم‌نامه حداقل ۵ ساله پشت آن است شروع کرده‌ایم. تفاهم‌نامه بین شهرداری و پژوهشگاه میراث فرهنگی که ازنظر حاکمیتی قسمت محوری نظارت و صدور مجوز در مباحث باستان‌شناسی است. تفاهم‌نامه امضا و کار شروع‌شده است.
برای کاوش همه وجوه پژوهشی، کاربردی و علمی در نظر گرفته‌شده است
وی در توضیح نگاه گروه کاوش به مسئله طرح‌شده گفت: این‌که این موضوع یک مسئله شهری در کنار یک مسئله میراث فرهنگی است یعنی این‌که کار ما صرفاً یک کار پژوهشی نیست و بلکه یک مسئله کاربردی هم هست و اینجا همان‌جایی است که کار را کند می‌کند. ضمن این‌که ما یک فعالیت و پروژه علمی را هم در خراسان غربی پیگیری می‌کنیم.
این باستان‌شناس توضیح داد: اصولاً مادامی‌که درخواست مجوز از پژوهشگاه میراث فرهنگی می‌کنیم این بعد که این مسئله یک مسئله شهری است ازنظر پژوهشگاه محوریت و موضوعیت اساسی ندارد. لذا حدود ۴۰ درصد توان صرف این می‌شود که ازنظر پژوهشی مسئله ما در کاوش چیست.
گاراژیان درباره چرایی وجود چنین نگاهی در پژوهشگاه شرح داد: کاوش مثل جراحی است. هیچ پزشکی نیست که بروید پیشش بگویید سرم درد می‌کند بگوید تومور داری پس دراز بکش سرت را بشکافم و جراحی کنم. جراحی، بیهوشی، فراموشی بخشی از حافظه و صدمه دارد پس وقتی جراحی می‌کنیم باید توجیه لازم را داشته باشیم. پس پیش از جراحی آزمایش و آسیب‌شناسی انجام می‌شود و راهکار ارائه می‌شود. ما هم در یک سال و نیم تا دو سال گذشته و حتی قبل از آن از سال ۱۳۹۰ تا امروز درگیر ارزیابی هستیم و هنوز هم درصدی از کار ما ارزیابی است و درصدی هم مباحث کاربردی و درصدی دیگری هم مسئله پژوهشی است.
وی در تبیین مسئله پژوهشی طرح‌شده برای کاوش تپه سبزواری‌ها گفت: مسئله پژوهشی ما در خراسان غربی اصولاً این است که مجموعه آثاری که در حاشیه شرقی فلات ایران قرارگرفته است به چه صورت از شکل روستاهای اولیه به شهرک‌های اولیه توسعه پیداکرده‌اند و چرا و چگونه این روستاهای اولیه تبدیل به شهرهای بزرگ نشده‌اند بلکه ۷۰۰ تا ۸۰۰ سال یا در مواردی ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ سال دچار افت شده و بعد رشد کرده‌اند.
سرپرست گروه کاوش تپه سبزواری‌ها با یادآوری این واقعیت که در دیدگاه‌های باستان‌شناسی جدید در هیچ جای دنیا بدون مسئله پژوهشی نمی‌شود دست به کاوش زد اظهار داشت: گاهی در دهه ۱۹۷۰ میلادی می‌شد درجایی شروع به کاوش کرد و دید که چه به دست می‌آید اما الآن این‌گونه نیست و حتماً باید یک مسئله پژوهشی طرح و ارزیابی‌های پیشینه‌ای و پایه‌ای انجام دهید و مشخص کنید برنامه شما چیست.
شرایط گروه کاوش یک سرو گردن ازآنچه در غرب آسیا معمول است بالاتر است
وی در مورد گروه کاوش نیز گفت: در فصل اول کاوش تاکنون با هفت گروه سه‌نفری وارد کارشده‌ایم که این ۲۱ نفر بدنه کارشناسی ماست و با ۴ نفر بدنه پشتیبانی و مدیریتی جمعاً ۲۵ نفر می‌شویم. مابقی اعضای گروه از ۲۵ تا ۳۵ نفر کارگران هستند؛ یعنی به ازای هر ۳ نفر کارشناس و کارآموز یک نفر کارگر داریم. به عبارتی در تپه سبزواری‌ها کار کارگری نمی‌کنیم بلکه کار تخصصی می‌کنیم.
این باستان‌شناس افزود: اصولاً در کاوش علمی استاندارد ضریب تعداد کارگر به کارشناس ۲ به یک یا ۳ به یک است و لذا در این کاوش ازنظر ضریب کارگر به کارشناس، شرایط گروه یک سرو گردن ازآنچه در غرب آسیا معمول است بالاتر است.
از پشتیبانی شورا و شهرداری برخورداریم، کمک رسانه‌ها و همراهی مردم هم ضروری است
وی بابیان این مطلب که چه در طول یک سال و نیم گذشته و چه در طول مدت کاوش از پشتیبانی‌های شهرداری و حمایت شورای اسلامی شهر برخوردار بودیم و به همین دلیل از آن‌ها تشکر می‌کنیم، خطاب به اصحاب رسانه سبزوار گفت: در کنار این‌ها همراهی شما به‌عنوان بازوی اطلاع‌رسانی و رسانه‌ای شهرستان و مردم سبزوار با ما که می‌خواهیم وزنه بسیار سنگین و بلندمدتی را بالای سر ببریم لازم و مؤثر است و امیدوارم این همراهی به نحو احسن محقق شود.
پروژه تپه سبزواری‌ها را بر اساس شخص برنامه‌ریزی نمی‌کنیم
گاراژیان درباره نحوه برنامه‌ریزی برای سایت موزه تپه سبزواری‌ها و زمان‌بندی آن گفت: دراین‌باره اصولاً بر اساس شخص برنامه‌ریزی نمی‌کنیم. الآن یک برنامه ۵ ساله ریختیم لذا با اکیپ مشاوران و متخصصان و دوستان در شورای شهر و در میراث فرهنگی و مدیریت شهری برنامه‌ای داریم که متکی به شخص نباشد. ضمن این‌که مسائل پژوهشی، کاربردی و علمی آن مشخص باشد. دراین‌باره در پژوهشگاه گفته‌ایم که تبدیل این سایت باستانی به سایت موزه یک پروسه ۲۰ ساله است که در ۴ فاز ۵ ساله قابل‌تعریف است.
وی در مورد موضوع سرمایه‌گذاری در تپه سبزواری‌ها نیز بیان داشت: یکی از مواردی که در تفاهم‌نامه دیده‌ایم این است که آورده و سرمایه‌گذاری و بهره‌برداری به‌صورت کلی در آن آمده است که هر کس هر مقدار آورده و حمایت دارد در بهره‌برداری هم به همان مقدار سهم خواهد داشت.
انشاء الله اداره کل میراث خراسان رضوی برای شرایطی که دارد دلایل قابل دفاع داشته باشد
سرپرست گروه کاوش تپه سبزواری‌ها درباره نگاه پژوهشگاه میراث فرهنگی به این پروژه گفت: شرایط پژوهشگاه میراث فرهنگی در موضوع تپه سبزواری‌ها به‌طوری است که پژوهشگاهی که روزی از تهران ارسال‌شده بود به شیراز امروز وقتی در تهران برای جلسه با بزرگواران می‌رویم باتجربه‌ترین فرد به‌عنوان نماینده تام‌الاختیار در رأس این پروژه قرار می‌گیرد که اقرار می‌کنم از بنده هم پیگیرتر است. لذا پژوهشگاه در مقیاس ملی در کنار شهرداری بسیار مؤثر خواهد بود.
وی با توجه به انتقادات بسیاری که به عملکرد اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی در این باب مطرح است کنایه‌ای نیز دراین‌باره داشت و افزود: البته به شیوه خراسانی یادی و تشکری هم از اداره میراث فرهنگی خراسان رضوی کنیم. همین‌که در رایزنی‌ها و پیگیری‌ها آقای سلمیانی در موقعیت ریاست میراث فرهنگی شهرستان قرار گرفتند یک تیر با ده نشان است و به‌اندازه کافی بسنده است به‌خصوص برای شرایطی که در خراسان رضوی هست که امیدواریم برای این شرایط دلایل قابل دفاعی … انشاء الله که داشته باشند.
تپه سبزواری‌ها به زباله‌دانی تبدیل‌شده بود
این باستان‌شناس درباره وضع تپه سبزواری‌ها پیش از ورود شهرداری به آن گفت: سطح سایتی که در اواسط دهه هشتاد ما دیدیم پر از زباله بود. کنار سایت یک‌تکه آسفالت روی زمین ریخته بودند و کارشناسان لهستانی که آورده بودم حاضر به کار در سایت نشدند و گفتند هیئتی که بخواهد اینجا کار کند سلامتش را نمی‌شود تأمین کرد. همین‌ها آتشکده ریوند را که دیدند، پسندیدند و بشکن هم زدند و بعداً فعالیت هم کردند.
وی با انتقاد از برخی برخوردها با موضوع تپه سبزواری‌ها گفت: ما اینجا گرد نیامده‌ایم که به بومی‌ات گرایی دامن بزنیم ما آمده‌ایم که با خلاقیت در مقیاس ملی پروژه‌ای را انجام بدهیم که کشاکش‌های صدساله را که بین دو طرف درگیر در آثار باستانی داخل شهرها در مقیاس حداقل غرب آسیا وجود دارد را به‌صورت سرمایه تعریف و به بهره‌برداری برسانیم. در این صورت به مصداق چون‌که صد آمد نود هم پیش ماست، مباحث علمی و پژوهشی هم انجام خواهد شد.
گاراژیان درباره چرایی نپرداختن به سایر بخش‌های محدوده بیش از صد هکتاری موسوم به تپه سبزواری‌ها در این فصل کاوش گفت: ارزیابی‌هایی که سال ۹۱ انجام شد بارها و بارها مدیریت میراث فرهنگی وقت خراسان پیشنهاد دادند که صد هکتار شمالی را هم ارزیابی کنیم و من گفتم که با یک دست بیشتر از یک هندوانه نمی‌شود برداشت چراکه هندوانه‌ها می‌افتد و می‌شکند.
فقط موزه ایجاد نمی‌کنیم، هدف یک مجموعه بزرگ و جامع‌الاطراف گردشگری است
وی در تبیین برخی ملاحظات در نظر گرفته‌شده در نحوه احداث سایت موزه سبزواری‌ها گفت: در مدیریت شهری و در مدیریت منابع فرهنگی نگاه صرفاً احداث یک موزه فضای باز نیست بلکه نگاه ایجاد یک مجموعه گردشگری است که در آن‌هم موزه هم پارک هم مجموعه‌های اقامتی و پذیرایی و خدمات بین‌راهی وجود دارد که به‌مرور این‌ها باید شکل بگیرد. همچنین در این مسیر با تمام توان مدنظر است که حقی از کسی ضایع نشود و تغییر کاربری‌ها در بلندمدت از طریق مدیریت شهری و مدیریت منابع فرهنگی به‌گونه‌ای باشد که آثار تخریب نشود.
سرپرست گروه کاوش تپه سبزواری تأکید کرد: ازجمله توجیه‌هایی که در شروع کار و سه بار در شورای شهر سبزوار مطرح‌شده است این‌که درجاهایی که آثار قابل سازمان‌دهی ندارد کار پژوهشی در آن انجام و پس‌ازآن بهره‌برداری توسط سرمایه‌گذار انجام بشود؛ زیرا ما اشتغال‌زایی، توسعه شهر و بهره بردن زائرین از این مجموعه را مدنظر داریم لذا می‌خواهیم در کنار جاده اصلی و حاشیه ضلع جنوب شرقی سبزوار جایی باشد که زائرین بیایند تا هم بیاسایند هم غذا بخورند هم خدمات لازم را دریافت کنند و هم موزه را ببینند.
به‌شرط این‌که مردم نادیده گرفته نشوند شروع به کارکردیم/ سایت مرده تحویل نمی‌دهیم
وی افزود: همان روز اولی که آمدم با این شرط آمدم که -به مدیر میراث فرهنگی وقت سبزوار گفتم- اگر قرار باشد بلافاصله بعد از کار فضا محصور شود و مردم در نظر گرفته نشوند بنده در اینجا کار نمی‌کنم چون ازنظر بنده مردمی که در آنجا می‌آیند و می‌روند بالاترین لایه استقرار زنده هستند و مادامی‌که اثر باستانی محصور و رها شد ما آن فضا را کشته‌ایم و البته طبیعی است که در این میان هرکسی باید حد خودش را رعایت کند. اگر جز این باشد و حدود رعایت نشود، لازم می‌شود از ظرفیت‌هایی قانونی مثل‌اینکه اثر باستانی نمی‌تواند در مالکیت کسی باشد استفاده کرد.
این باستان‌شناس با تأکید بر این‌که مردم را باید در نظر گرفت، تصریح کرد: ما سایت مرده تحویل نگرفته و سایت مردم تحویل نمی‌دهیم. دلیلش این است که فرض کنید ما کارکنیم و به‌حق هم بگویم نخستین و بزرگترین و … اما هر کس که از آن جاده مجاور رد می‌شود، رد بشود و برود، آن‌وقت فایده این سایت چیست؟ در آن صورت سرمایه‌گذار سایت هم ورشکست می‌شود. در نظر داریم یک سایت زنده با در ریزترین چیزها داشته باشیم. سایتی که هر چیز در آن سر جای خودش باشد. نه سایتی که محصور شود و در آن کار نشود و عملاً سایتی مرده باشد.
تپه سبزواری‌ها از عصر مفرغ تا عصر آهن
وی درباره آثار به‌دست‌آمده از تپه دامغانی‌ها گفت: عمده آثار قابل‌توجه در تپه سبزواری‌ها که از ۲۰ گمانه‌ای که در سال ۹۳ زده‌شده به‌دست‌آمده و می‌تواند قابل‌ارائه در سایت موزه فضای باز باشد، مربوط به عصر مفرغ است؛ اما این‌ها تنها آثار به‌دست‌آمده نیستند. در این سایت باستانی آثاری از روستاهای اولیه با سفال حدود پنج هزار سال قبل از میلاد هم هست. آثار روستاهایی که تبدیل به شهرک‌های اولیه می‌شدند هم وجود دارد؛ اما آن آثار را با اطمینان نمی‌توانیم بگوییم که قابل‌ارائه در موزه باشند یا نه؛ آثار دوره آهن -بااینکه بزرگان آمده‌اند کارکرده و در اطراف شناسایی کرده اما ذکری از آن نکرده‌اند- هم در تپه وجود دارد؛ یعنی آثار مربوط به آستانه آغاز هخامنشیان؛ اما چون این آثار در بالاترین سطح بوده و مکرر شخم‌خورده و فرسایش پیداکرده احتمالاً قابل‌نمایش نباشند.
گاراژیان با تأکید بر این نکته که عمده‌ترین آثاری که در تپه وجود دارد و قابل‌نمایش است متعلق به عصر مفرغ است، گفت: احتمال ۳۰ تا ۴۰ درصد می‌دهم اگر تپه مورد تعرض قرار نگیرد قسمت‌هایی مربوط به دوره روستاهای فرهنگ روستانشینی هم ممکن است قابل‌نمایش باشد. قدیمی‌تر از این روستاها هم آثار بسیار مخفی دارد که در اثر سیلاب‌هایی که در ۵ تا ۶ هزار سال گذشته آمده است احتمال قابل‌ارائه بودنشان به‌صورت موزه فضای باز ضعیف است اما مسئله و رویکرد پژوهشی ما نسبت به آن‌ها به قوت خود باقی است.
سایت موزه تپه سبزواری‌ها در نوع خود اولین خواهد بود
وی در پاسخ به این سؤال که آیا مشابه آنچه قرار است در تپه سبزواری‌ها تحت عنوان سایت موزه اجرا شود در ایران وجود دارد یا این سایت موزه اولین نمونه در نوع خود است، گفت: تپه‌ای در نزدیک بهشهر یا در گرگان و در درگز و یا در نیشابور تپه‌هایی هست اما همه این‌ها یک مشکل روشی دارند و آن‌هم این‌که طرف اول آمده دنبال سؤالات پژوهشی بوده و کاوش کرده است. بعد میراث فرهنگی گفته این بودجه‌ای که دادیم چه شد و گفته‌اند پس بیاییم و سقفی بالای آن بزنیم.
سرپرست گروه کاوش تپه سبزواری‌ها بابیان این‌که مهم‌ترین مسئله این است که ازنظر حفاظتی و نگهداری و مرمت آثار بتوانیم به یک استاندارد قابل قبولی برسیم، افزود: باید به‌گونه‌ای عمل کنیم که شرایط مانند آنچه در یونان مطرح است نشود و خود سبک بازدید به تهدیدی برای آثار تبدیل نشود. برای بنده قابل‌قبول نیست که مثل بعضی جاها در کشورمان باد بیاید و سقف تعبیه‌شده روی مجموعه را ببرد و مدت‌ها درگیر درست کردن دوباره آن باشیم. یا وسط کار بودجه تمام شود و با سقف نیمه‌کاره آب از ناودان‌ها شره کند روی سایت، همین مقدار بگویم ما با یک پدیده دم‌دستی مواجه نیستیم بلکه با اثری مواجهیم که به آن می‌گوییم تجربه یک‌طرفه است و فقط یک‌بار می‌توانیم آن را به دست بیاوریم و حفاظت کنیم و وقتی از دست رفت دیگر قابل بازیافت نیست.
وی همچنین اظهار داشت: ما یک کاوشی انجام می‌دهیم که هم برای طراحی موزه فضای باز و هم برای مباحث پژوهشی است، پس از همین اول باید به فکر باشیم که چطوری و به چه گونه‌ای عمل کنیم. این کار خیلی سختی است. مثلاً دربرش نمونه اسکلتی که در مجاورت خیابان جهاد داریم، طبق روش‌های ما برش باید عمودی باشد اما در سال‌های گذشته شهرداری بلدوزر انداخته و نصف تپه را با نصف اسکلت برده است حالا ما می‌خواهیم این اسکلت را به نمایش هم بگذاریم. برایمان سؤال است که این چهارتا استخوان را چه کنیم که هم نمایش داده شود و هم کار به‌گونه‌ای انجام شود که ازنظر میراثی قابل دفاع باشد، در سایر موارد هم همین‌گونه است که برای هر مسئله کوچکی ساعت‌ها جستجو می‌کنیم تا به یک جمع‌بندی برسیم و بتوانیم درست عمل کنیم.
