آثار تاریخی و به‌خصوص محوطه‌ها و تپه‌های باستانی شناسنامه‌ای به امانت سپرده‌شده از گذشته مناطق مختلف هستند که با کاوش باستان شناسان زبان می‌گشایند و از گذشته تاریخی سرزمین و مردمانش سخن می‌گویند.
این مکان یکی از مهم‌ترین سکونت‌گاه‌های تاریخی شمال شرق کشور است که با انجام یک‌فصل کاوش در سال ۸۷ توسط هانری فرانکفورت فرانسوی و گروهش آثار فرهنگی (بلخی و مروی) مربوط به اواخر عصر مفرغ از آن کشف و شناسایی شد.
یکی از کارشناسان باستان‌شناس میراث فرهنگی سبزوار در گفتگویی در این زمینه گفت: ازآنجاکه میزان شناخت باستان شناسان از مناطق شمال شرق کشور بسیار کم است تپه سبزواری‌ها حدود ۷ سال پیش برای انجام کاوش‌های باستان‌شناسی انتخاب شد. در بهار سال ۱۳۸۷ کارهایی در خصوص لایه‌نگاری در این تپه صورت گرفت که درنتیجه کار یک گروه شش‌نفره متشکل از باستان شناسان متخصص رشته‌های زمین‌شناسی، جانورشناسی و باستان گیاه‌شناس نتایج جالبی را از پهنه دشت سبزوار در اختیار گروه قرارداد.
محمد عبدالله زاده ثانی در ادامه گفت: در این کاوش سعی شد علاوه بر توان فرهنگی منطقه و دوره‌های پیش‌ازتاریخ، زیست محیط و میزان بهره‌برداری از منابع طبیعی و آب‌های طبیعی بررسی شود. اقلیم شهرستان سبزوار در حال حاضر خشک است و لذا این بررسی انجام شد تا مشخص گردد در ۶ هزار سال پیش شرایط اقلیمی، پوشش گیاهی، جانوری و آب‌های سطحی در این منطقه چگونه بوده است.
وی بیان کرد: نتایج جالبی از این کاوش در محدوده تپه سبزواری‌ها حاصل شد. نتیجه مطالعات نشان می‌دهد که در تمام دوره عصر مفرغ از اوایل دوره پیش از میلاد تا حدود ۳۸۰۰ سال قبل از میلاد در این منطقه استقرار انسان وجود داشته است که نمونه‌های زغال‌ها و آزمایش‌ها رادیو کربن نیز تأیید می‌کند که در بازده زمانی ذکرشده، تپه سبزواری‌ها محل سکونت انسان بوده است.
این محقق و کارشناس باستان‌شناسی افزود: با کاوش‌های انجام‌شده مشخص شد که در منطقه موردبحث حداقل ۲۳ نوع گونه گیاهی از چندین اقلیم مختلف وجود داشته است. در این مورد می‌توان از نمونه‌های ازجمله داغ داغان و پسته وحشی که شاخصه استپ جنگلی است تا گونه‌هایی از اسفناجیان، غاز پایان و خار و … که مختص اقلیم خشک‌تر هستند و گونه‌های مانند گز و بید که جزئی از ساختارهای آب‌دوست هستند و باید مقدار زیادی آب در کنار این نوع گونه گیاهی وجود داشته باشد تا بتواند رشد و نمو داشته باشد، نام برد.
وی با اشاره به این نکته که بررسی‌ها نشان داد که اقلیم منطقه مرطوب بوده است، گفت: شرایط اقلیمی منطقه به‌گونه‌ای بوده است که توانایی رشد دادن داغ داغان را داشته و این حقیقت با در نظر گرفتن این موضوع که از چند هزار سال قبل در این منطقه زندگی وجود داشته است، نشانگر وجود حتمی جریان آب در نزدیکی آن است.
عبدالله زاده در خصوص شرایط آب منطقه مورد کاوش تپه سبزواری‌ها پیش از ایجاد فنّاوری قنات در منطقه گفت: نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد دشت سبزوار پیش از اینکه فنّاوری قنات در آن به‌کاررفته و قنات‌ها احداث شوند، منطقه‌ای مسکونی بوده است که آب شیرین موردنیاز زندگی در آن از کوهپایه‌های کوه سیاه و از طریق بریدگی‌هایی که در دونقطه منتهی به دشت سبزوار است، از رشته‌های سرازیر در کف مسیر کال عیدگاه در شرق و کال گلیان در غرب از بلوک سنگی گذشته و به داخل دشت محوطه تپه سبزواری‌ها سرازیر می‌شده است. از غرب تپه نیز فریزی شکل‌گرفته که بر اثر منابع سطحی شکل‌گرفته است. اما بعدها که در دو دوره تاریخی فنّاوری قنات ابداع، مطرح و اجرا شد، آب سفره‌هایی زیرزمینی در سبد تأمین آب ساکنان مناطق مسکونی دشت سبزوار قرارگرفته است.
وی افزود: رگه‌های گچی قرارگرفته در داخل زمین مشخص می‌کند آب این منطقه شور و لذا قابل آشامیدن نیست. همین رگه‌های آب در جنوب دشت سبزوار نشان از منابع گیاهی و جانوری منطقه دارد که مطالعه آن‌ها کمک کرد بتوانیم توالی زندگی انسان از چند هزار سال قبل را در تپه سبزواری‌ها بازسازی کنیم. در این زمینه می‌توان گفت دخالت انسان در چرخه طبیعی آب‌شناختی، فراوان است و میزان آب ورودی -برف و باران- به‌اندازه میزان برداشت نبوده است که همین عوامل سبب افت آب خوان شده و حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در ادوار بعدی موجب افت شدید سطح سفره‌های آب زیرزمینی شد به‌نحوی‌که مطالعات نشان می‌دهد میانگین افت آب در دشت شمالی منطقه بیش از یک متر است که این رقم فاجعه است.
